Szczytna - dzwony kościoła p. w. św. Jana Chrzciciela

Fot: Jacek Halicki , CC BY-SA 3.0 pl

Szczytna - dzwony kościoła p. w. św. Jana Chrzciciela

Wielebny Christophorus Naetius po zakończeniu wizytacji kanonicznej w 1560 r. wymienia w księdze dekanalnej „Rukers”, ale nie wspomina nic o żadnej świątyni, podobnie zresztą jak i Hieronim Keck w 1631 r. Tenże kilkukrotnie wymienia Szczytną w kontekście majątku i danin kościelnych, jednak tylko zdawkowo wspomina o dzwonie kościelnym. Bardzo krótko opisuje stan bliżej nieokreślonej kaplicy w „Rickarsdorf”, czyli Szczytnej, podając, że „ (…) oprócz gołego ołtarza w kaplicy na wieży znajduje się jeden dzwon i nic więcej”. ¹

N/z: fragment testu z księgi dekanalnej Naetiusa i Kecka z 1631 r.

Dzwon ze Szczytnej wymienia natomiast w swojej pracy prof. M. Tureczek, jako dzwon zarekwirowany w czasie jednej z wojen światowych. Jest to dzwon spiżowy, według „Leihglocken”, odlany w 1709 r., choć jedna z inskrypcji, o których potem, wskazuje inną datę – 1702 r., i chyba ją należy przyjąć, jako prawidłową. Waży 270 kg, jego średnica dolna wynosi wg „Hauptkartei” 76 cm, a wg „Leihglocken” – 78 cm. Wysokość dzwonu bez korony wynosi 84 cm.²

N/z: dzwon z 1702 /1709 r (?) w; M. Tureczek, Leihglocken..., s. 427 .

Dzwon wyposażony jest w sześcioramienną koronę o wysokości 16 cm z kluczem, na kabłąkach którego umieszczono żłobki i maszkarony. Na hełmie ludwisarz umieścił trzy półwałki i poniżej nich rozmieszczone symetrycznie cztery liście akantu.³

^{N/z: korona dzwonu z 1702 /1709 r (?) w; M. Tureczek, Leihglocken..., s. 427 .}

Na styku płaszcza z hełmem widoczny fryz roślinny. Poniżej fryzu inskrypcja zamknięta od góry i od dołu zdwojonymi półwałkami, a jeszcze niżej fryz groteskowy zamknięty od dołu zdwojonym półwałkiem.⁴

^{N/z: fryz i fragment inskrypcji na szyi dzwonu z 1702 /1709 r (?) w; M. Tureczek, Leihglocken..., s. 427} 

Inskrypcja brzmi: „A FVLGVRE ET TEMPESTATE LIBERA NOS DOMINE ANNO 1702”,⁵ co tłumaczyć można jako: „OD BURZ I PIORUNÓW UWOLNIJ NAS PANIE – ROKU PAŃSKIEGO 1702”

Uwagę zwraca, częste, dla odlewników tego okresu, zamienne traktowanie w zapisie litery „U” jako „V”, co zaznaczyłem zielonym kolorem.

^{N/z: fragment inskrypcji na szyi dzwonu z 1702 /1709 r (?) w; M. Tureczek, Leihglocken..., s. 427} 

W środkowej części płaszcza symetrycznie zostały rozmieszczone plakiety z przedstawieniami św. Michała Archanioła, św. Jana Chrzciciela i Marii Apokaliptycznej, motyw heraldyczny oraz inskrypcja, podzielona na dwie części (jedna część na środku płaszcza, druga - w jego dolnej części.), w której początniki zaznaczono jako dłonie z indeksem.⁶

^{N/z: plakieta na płaszczu dzwonu z 1702 /1709 r (?) w; M. Tureczek, Leihglocken..., s. 427} 

Bardzo rozbudowana, podzielona na dwie części inskrypcja brzmi: „IN DER REGIRVNG DENEN HOCH VNND WOHLGEBOHRNEN / H. H. JOHANN LV: AN VNND CAIETAN GEBEYDE FREY H: VON / HARTIG ERB H: - DER HERRSCHAFTEN RVCKERS EC: / H: - ADALBERT W. LEMPHARDT PFAHRRER H. MICHAEL HATSCHER / AMBTMAN. H: IOHANN HATSCHER RENDTSCHREIBER / . KIRCHEN VATER MELCHER VIECENTZ MICHEL SCHAFER. GERICHTE SIE MON ROGEL SCHOLTZE. GEORGE NENTVRIEC HANZ THANE HANS ROVER CASPER TANTZT MICHEL VIECENTZ”⁷

^{N/z: fragment inskrypcji na płaszczu dzwonu z 1702 /1709 r (?) w; M. Tureczek, Leihglocken..., s. 427} 

Druga, część inskrypcji, znajdująca się w dolnej części płaszcza zamknięta jest od góry półwałkiem a od dołu trzema półwałkami, z których środkowy – wyraźnie zgrubiony. Na styku płaszcza z wieńcem widoczny jeszcze jeden półwałek, a na wieńcu, w dolnej jego części – jeszcze dwa półwałki. 

^{N/z: fragment inskrypcji na płaszczu dzwonu z 1702 /1709 r (?) w; M. Tureczek, Leihglocken..., s. 427} 

M. Tureczek w „Leihglocken” podaje, że dzwon przetrwał wojnę i trafił do St. Theresia Kirche w Übach – Palmberg 1 (prawidłowo powinno być: Palenberg 1), w diecezji Aachen . Jak zwykle zacząłem „wykopaliska" i okazuje się, że był to strzał w dziesiątkę. W przywołanym kościele, oprócz dwóch dzwonów odlanych w 1954 r. znajdują się dwa „wypożyczone”; - dzwon z 1617 r. z kościoła w Nowogrodzie Bobrzańskim, a także dzwon z 1709 r. z kościoła w Szczytnej.⁸

N/z: kościół p. w. św. Teresy w Übach – Palenberg 1 w: https://de.wikipedia.org/wiki/St._Theresia_(Palenberg)#Glocken

Jako, że sceptycznym niedowiarkiem jestem, aczkolwiek przekonanym o niemieckim zamiłowaniu do porządku i skrupulatności, szukałem jednak dalej i opłaciło się. W jednym z wydawnictw porządkujących wiedzę o dzwonach, w tym przypadku dotyczącą regionu Heinsberg w diecezji Aachen trafiłem na bardzo szczegółową charakterystykę interesującego mnie dzwonu,⁹ którą zamieszczam poniżej. Jako, że podaje ona informacje, wcześniej już omawiane, pomijam tłumaczenie. Warto zwrócić uwagę, że specyfikacja podaje inną wagę – 260 kg, (M. Tureczek – 270 kg), a także powiela (moim zdaniem) błąd w datowaniu dzwonu – 1709 r.

N/z: fragment specyfikacji dzwonów diecezji Aachen z charakterystyką dzwonu ze Szczytnej w; https://www.bistum-aachen.de/export/sites/Bistum-Aachen/portal-bistum-aachen/Glaube/Liturgie/Kirchenmusik-im-Bistum-Aachen/.galleries/Glockenbuecher/Gelaute-in-der-Region-Heinsberg.pdf

Dotarłem też do filmu opublikowanego 09.02.2020 r.¹⁰, z którego, po dokonaniu zrzutu ekranu, udało się uzyskać dość dokładne i w miarę aktualne zdjęcie dzwonu ze Szczytnej. Niestety, mimo prób, nie znalazłem zdjęć tego dzwonu z innej perspektywy, ale mniemam, że to - ponad wszelką wątpliwość świadczy, że jest to dzwon, któremu w znacznej części poświęciłem tę prezentację.

N/z dzwon z 1702/ 1709 r. w: https://www.youtube.com/watch?v=uL97uQt6584

Dzisiaj na dzwonnicy wiszą 4 dzwony; największy nieokreślony co do roku odlania, średni – z 1981 r., mały – z 1920 r. i pod nimi - najmniejszy z 1721 r.

N/z: rozmieszczenie dzwonów na dzwonnicy - opracowanie własne autora na podstawie: fot. Jarosław Szlegier.

Najmniejszy a jednocześnie najstarszy z dzwonów, to prawdopodobnie tzw. Sterbeglocke (dzwon zmarłych, zwany też pogrzebowym) odlany w 1721 r.

N/z: tzw. "Sterbeglocke" z 1721 r. Fot: Jarosław Szlegier

Osadzony w drewnianym jarzmie, posiada nietypową koronę w postaci kuli oddzielonej na styku z hełmem półwałkiem. Szyję od hełmu również oddziela półwałek.

N/z: korona i hełm tzw. "Sterbeglocke" z 1721 r.- opracowanie własne autora na podstawie: Fot: Jarosław Szlegier

W środkowej części płaszcza widoczny czteropolowy herb fundatora dzwonu, którym według mnie był, ówczesny właściciel Rückers - Johann Hubert Freiherr von Hartig (1683–1741), na co wskazywałaby data fundacji dzwonu przypadająca na okres jego władztwa.

N/z:plakieta fundatora tzw. "Sterbeglocke" z 1721 r. - opracowanie własne autora na podstawie:Fot: Jarosław Szlegier

Dokładnie ten sam herb znajdujemy na cokole figury św. Jana Nepomucena w Szczytnej datowanej na 1711 r. Jej fundatorem był prawdopodobnie zmarły w 1719 r. Christoph Cajetan von Hartig.

N/z: herb von Hartigów na cokole pomnika św. Jana Nepomucena w Szczytnej. W górnym lewym rogu jego powiększenie dla możliwości porównania z tym z dzwonu. Fot: https://pl.wikipedia.org/wiki/Szczytna

Drugi z dzwonów, to dzwon z 1920 r. Można domniemać, że trafił na dzwonnicę w miejsce dzwonu zarekwirowanego w czasie I wojny światowej. Uwagę zwraca, w miarę nowa, instalacja uruchamiania dzwonu.

N/z: dzwon z 1920 r. Fot: Jarosław Szlegier

Dzwon ten wyposażony jest w sześcioramienną koronę i przymocowany jest do drewnianego jarzma, wzmocnionego od dołu stalowym kształtownikiem, za pomocą trzech stalowych cybantów. Szyja ozdobiona ornamentem roślinnym, poniżej – zamknięty dwoma półwałkami, kolejny ornament

N/z: korona i szyja dzwonu z 1920 r. - opracowanie własne autora na podstawie: Fot: Jarosław Szlegier

W centralnej części paszcza znajdujemy łacińską inskrypcję, której treść dość trudno odczytać ze względu na zanieczyszczenia dzwonu. Wydaje się jednak, że brzmi ona następująco: „DEUM LAUDO PUBLUM / VOCO DEFUNCTOS MORO 1920”, co w tłumaczeniu brzmi: „ Wysławiam Boga, wzywam lud, opłakuję zmarłych 1920.”

N/z:inskrypcja na płaszczu dzwonu z 1920 r. - opracowanie własne autora na podstawie: Fot: Jarosław Szlegier

Na przeciwległej stronie płaszcza, w jego górnej części – eliptyczna plakieta, prawdopodobnie upamiętniająca odlewnie, niestety, tu znowu, ze względu na zanieczyszczenia powierzchni dzwonu, trudno odczytać jej treść. Brak też źródła wskazującego konkretną odlewnię.

N/z: plakieta odlewni na płaszczu dzwonu z 1920 r.- opracowanie własne autora na podstawie: Fot: Jarosław Szlegier

W dolnej części płaszcza, na styku z wieńcem widoczne trzy półwałki, w tym środkowy zgrubiony.

I w końcu trzeci dzwon, który został odlany w 1981 r., o czym świadczy ostatni wers umieszczonej na nim inskrypcji „SZCZYTNA 1981”. Podobnie, jak w przypadku poprzedniego dzwonu wielką trudność stanowi odczytanie pełnej treści inskrypcji, a to ze względu na znaczne jej zanieczyszczenie.

N/z: najmłodszy z dzwonów z 1981 r. - opracowanie własne autora na podstawie:Fot: Jarosław Szlegier

Jak wspomina Pan Anrzej Burger, z dzwonem odlanym w stanie wojennym, w1981 r. wiążą go ciekawe wspomnienia. Pamięta, jak ówczesny proboszcz szczytnieńskiej parafii ,któremu nie po drodze było z ówczesną władzą, szukał brązu do odlania tego dzwonu na „własną rękę” i często bywał na składnicy złomu. Podczas jednej z takich wizyt autor wspomnień spotkał proboszcza i poznał jego problem. Tak się składało, że Pan Andrzej wspólnie z bratem byli posiadaczami solidnego popiersia Hitlera, wykonane z wysokiej jakości brązu. Znaleźli owe popiersie kopiąc stłuczkę kryształową na dawnym wysypisku pod Batorowem, co było wówczas bardzo dochodowym zajęciem. Popiersie było po wojnie uszkodzone młotem bo tył głowy Adolfa był spłaszczony i pęknięty. Według relacji Pana Andrzeja wypolerowane i ustawione w kredensie z kryształami popiersie Hitlera stało się przyczyną „nadprzyrodzonych zjawisk; „kredens w nocy dostawał drgawek wszystkie kryształy dzwoniły, brat wystraszony nie mógł spokojnie spać”. Jak twierdzi Pan Andrzej, spokój w domu zapanował dopiero po podarowani popiersia księdzu proboszczowi, jako wkładu na poczet odlania nowego dzwonu.¹¹

Największą zagadkę stanowi czwarty dzwon. Nie wiemy o nim praktycznie nic. Na dostępnych zdjęciach nie można dopatrzyć się żadnych inskrypcji, plakiet, nie można określić odlewni, ani roku odlania. Jeżeli jednak uważnie mu się przyjrzeć, to istnieje duże prawdopodobieństwo, że pochodzi z tej samej odlewni, co dzwon z 1920 r. i być może razem z nim trafił do kościoła w Szczytnej. Przypuszczenie to wymaga jednak weryfikacji.

N/z: dzwon "nn" Fot: Jarosław Szlegier

Przymocowany jest do, wzmocnionego metalowym kształtownikiem, drewnianego jarzma przy pomocy trzech stalowych cybantów. Wyposażony jest w czteroramienną koronę.

N/z: jarzmo, cybanty i korona dzwonu "nn" - opracowanie własne autora na podstawie: Fot: Jarosław Szlegier

Na szyi dzwonu znajdujemy szeroki pas z regularnym ornamentem z motywami roślinnymi. Poniżej – na płaszczu – szeroki, gładki pas, na którym nie widać żadnej inskrypcji. Dzwon wyposażono w zewnętrzny , sterowany elektrycznie bijak, mimo, że posiada on organiczne serce.

N/z: szyja dzwonu z ornamentem  "nn"- opracowanie własne autora na podstawie:  Fot: Jarosław Szlegier

Podobnie jak dwa pozostałe dzwony główne, mocowanie i tego dzwonu wyraźnie wskazuje na niedawno prowadzone prace modernizacyjne, wzmacniające konstrukcję więźby. I tu aż prosi się o pytanie: a może podczas tych prac powstały materiały je dokumentujące, przeprowadzona została inwentaryzacja, która pomogłaby w bardziej precyzyjnym przedstawieniu historii tych dzwonów? 

N/z: napęd dzwonu z ornamentem  "nn" - opracowanie własne autora na podstawie: Fot: Jarosław Szlegier