Niwa – dzwony kościoła p. w. św. Wita

Fot: http://www.polskaniezwykla.pl/web/gallery/photo,601686.html

Niwa – dzwony kościoła p. w. św. Wita

     Dzwon z Niwy  (niem. Reichenau ) nie jest, ani najstarszym, ani największym, ani najcięższym dzwonem w regionie, a mimo to jego  historia jest fascynującą opowieścią. Dlaczego?  Tego czytelnik dowie się do końca śledząc jego losy przedstawione w moim albumie. Na pierwszą wzmiankę o dzwonach w Niwie natrafiłem w inwentaryzacji  Christophorusa Naetiusa, spisanej w 1560 r. Wśród sprzętów liturgicznych znajdujących się na wyposażeniu kościoła Naetius wymienia również dwa dzwony. Żaden z nich nie jest bohaterem mojej opowieści.[1]

N/z: fragment tekstu z księgi dekanalnej Naetiusa i Kecka

Natomiast drugi z kronikarzy tego okresu – Hieronim Keck w swojej inwentaryzacji z 1631 r.  podaje już, że w kościele jest tylko jeden  dzwonek mszalny, nie wspomina natomiast o dwóch dzwonach wymienionych przez Naetiusa. Być może dzwony te stały się ofiarą Wojny Trzydziestoletniej, której to skutków Ziemia Kłodzka doświadczyła bardzo srogo, ale to tylko moje domniemania, bo na razie na ślad żadnych informacji źródłowych potwierdzających tę hipotezę nie trafiłem.[2]

N/z: fragment tekstu z księgi dekanalnej Naetiusa i Kecka

 Na kolejną informację o dzwonie z Niwy trafiłem u Marcelego Tureczka. W swoim monumentalnym opracowaniu wymienia  odlany w przez Henricusa Lorcke z Kłodzka (niem. Glatz), w 1718 r. ważący 120 kg, spiżowy dzwon z Niwy. Dzwon ten miał średnicę dolną  o wym. 56 cm i bez korony był wysoki na 65 cm. Według informacji  M. Tureczka dzwon , zarekwirowany na cele wojenne w 1944 r., uniknął przetopienia i po II Wojnie Światowej i miał trafić do kościoła p. w. św. Jana położonego przy Urftstrasse 214 w Mönchengladbach w diecezji Aachen.[3] Jak się jednak okazuje informacja ta wymaga aktualizacji, ale o tej historii napiszę w dalszej części mojego opracowania.

N/ z: dzwon zarekwirowany w Niwie. Fot: M. Tureczek, Leihglocken...

Na zdjęciu kopia zachowanej karty identyfikacyjnej dzwonu z Niwy z jego opisem uzyskana przez Pana Piotra Drążka z Niemieckiego Archiwum Dzwonów w Norymberdze.[4]

Korona dzwonu posiada 6 ramion z kluczem, jej wysokość wynosi 18 cm.[5]

N/ z: korona dzwonu zarekwirowanego w Niwie. Fot: M. Tureczek, Leihglocken...

W górnej części płaszcza ludwisarz umieścił inskrypcję  zamkniętą półwałkami. W inskrypcji umieścił początnik w  formie stylizowanego liścia . Poniżej inskrypcji widoczny dookólny fryz z liści akantu.[6]

N/ z: szyja dzwonu zarekwirowanego w Niwie. Fot: M. Tureczek, Leihglocken...

Wspomniana inskrypcja brzmiała:  * VOCO AD ARAS OMNES QUIA IBI EST SALUS SOLA, przy czym w oryginalnym obrazie graficznym litery  „U” zapisane zostały jako „V”. Treść inskrypcji przetłumaczyć można jako: „Wzywam wszystkich do ołtarza, bo tylko  [ on] jest zbawieniem.”[7] Na zaprezentowanych poniżej fragmentach zdjęć widoczne; pierwszy, drugi i fragment trzeciego wyrazu, a także przedostatni i ostatni wyraz sentencji.

Fot:  „Dawna Niwa” – Powrót dzwonu „Św. Wit” do Niwy w: https://www.youtube.com/watch?v=LQ6ZB0jpyu4, Powrót dzwonu do Niwy w: TvKłodzka, https://www.youtube.com/watch?v=qaNG9gCqYSo

W środkowej części płaszcza ludwisarz umieścił plakietę figuralną przedstawiającą postać św. Wita, trzymającego w lewej dłoni makietę  kościoła pod swoim wezwaniem w Niwie.[8]

N/ z: plakieta dzwonu zarekwirowanego w Niwie. Fot: M. Tureczek, Leihglocken...

Po przeciwległej stronie motyw heraldyczny.  Niestety, nie dysponuję żadnym wyraźnym zdjęciem tego herbu, a pewnie można by po herbie zidentyfikować fundatora tego dzwonu.  Być może to herb rodu von Hartig, którego własnością była Niwa w latach 1685 – 1761, a więc w okresie, w którym odlany był dzwon dla tutejszego kościoła.[9]

N/z. herb rodu von Hartig z 1719 r., a więc z tego samego okresu w którym został odlany dzwon (1718) Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Plik:Wappen_der_Grafen_von_Hartig.png

W dolnej części płaszcza, po prawej stronie od emblematu św. Wita, ludwisarz umieścił inskrypcję: „HEINRICUS LORCKE GOS MICH IN GLATZ”, czyli: „Henryk Lorcke odlał mnie w Glatz”. Płaszcz oddzielony od wieńca trzema półwałkami, w tym jeden  - środkowy – pogrubiony. Strzałki wskazują położenie inskrypcji na płaszczu dzwonu.[10]

N/z: wieniec dzwonu z inskrypcją. Opracowanie własne autora na podstawie: M. Tureczek, Leihglocken Dzwony z obszaru Polski w granicach po 1945 r. przechowywane na terenie Niemiec, Mk i DN, 2011, s. 424 – 425, Powrót dzwonu do Niwy w: TvKłodzka, https://www.youtube.com/watch?v=qaNG9gCqYSo

Wspomniałem wcześniej, że dzwon po II Wojnie Światowej  miał trafić do kościoła p. w. św. Jana w Mönchengladbach (na zdjęciu).[11] Niestety, żadne źródło nie potwierdziło tego faktu, już miałem zamiar zrezygnować z dalszych poszukiwań, gdy  nagle dotarłem do  informacji, że kościół od 2015 r. nie pełni już funkcji sakralnej i został przeznaczony na cele świeckie. Co więc stało się z dzwonem?

Fot: https://de.wikipedia.org/wiki/St._Johannes_(M%C3%B6nchengladbach)#/media/Datei:M%C3%B6nchengladbach-Gerkerath_Denkmal-Nr._G_052,_Gerkerath_170_(5776).jpg

Jak się okazało, dzwon jednak od 1964 r. do 2015 r. wisiał w małej dzwonnicy kościoła p.w. św. Jana w w Mönchengladbach, a ściślej w dzielnicy Reydt.[12] I tu zaczyna się historia powrotu dzwonu do Niwy. Starania o jego odnalezienie i odzyskanie podjął były mieszkaniec Niwy – Piotr Drążek. Dotarł on do proboszcza niemieckiej parafii – pastora Michaela Schicksa  i zwrócił się z apelem o zwrot dzwonu.

Fot: https://rp-online.de/nrw/staedte/moenchengladbach/eine-glocke-kehrt-heim-nach-polen_aid-20520111, „Dawna Niwa” – Powrót dzwonu „Św. Wit” do Niwy w: https://www.youtube.com/watch?v=LQ6ZB0jpyu4

Dzięki uprzejmości Pana Piotra Drążka możemy zobaczyć dzwon „św. Wit” na dzwonnicy w Reydt w 1968 r., czyli 4 lata po jego zawieszeniu i poświęceniu.[13]

Fot: Piotr Drążek, Nie cichną dzwony nad Cichą, w:  Sudety – przyroda- kultura – historia, nr  11/140 , XI/2012, s. 13

N/z. dzwon św. Wit  na dzwonnicy kościoła p.w. św Jana w Mönchengladbach– zbliżenie. Fot: „Dawna Niwa” – Powrót dzwonu „Św. Wit” do Niwy   https://www.youtube.com/watch?v=LQ6ZB0jpyu4

Apel spotkał się z pozytywnym odzewem wiernych niemieckiego kościoła. Zanim dzwon został przewieziony do Niwy w Reydt odbyło się uroczyste nabożeństwo poświęcone pożegnaniu z dzwonem, w którym uczestniczyły wspólnoty parafialne m.in. św. Jana, Serca Jezusowego, św. Małgorzaty i św. Konrada.[14]

Dzwon „Św. Wit” na dzwonnicy w Reydt Fot: Piotr Drążek - zbiory prywatne. 

 W czasie nabożeństwa dzwon został po zdjęciu z dzwonnicy wprowadzony i wyeksponowany w kościele. pastor Schicks wraz z grupą 39 parafian odbył długą podróż autobusem do Niwy, gdzie spotkał się z wielką gościnnością,  uradowanych powrotem dzwonu, jej mieszkańców.  Warto nadmienić w tym miejscu,  że transport dzwonu odbył się na koszt niemieckiej parafii, dodatkowo, tamtejsi parafianie zebrali 750 Euro na poczet montażu dzwonu na dzwonnicy w Niwie.[15]

Fot: https://rp-online.de/nrw/staedte/moenchengladbach/eine-glocke-kehrt-heim-nach-polen_aid-20520111, Powrót dzwonu do Niwy w: TvKłodzka, https://www.youtube.com/watch?v=qaNG9gCqYSo

W dniu 14 listopada 2015 r. dzwon został uroczyście wprowadzony do kościoła p.w. św. Wita w celu jego poświęcenia  w obecności wiernych.[16]

Fot: Powrót dzwonu do Niwy w: TvKłodzka, https://www.youtube.com/watch?v=qaNG9gCqYSo

W uroczystej mszy  z udziałem biskupa diecezji świdnickiej dzwon po 71 latach został zwrócony wspólnocie. Następnie odbyło się przyjęcie dla niemieckich gości, które zakończyło się koncertem  polskich pieśni i piosenek w wykonaniu miejscowych pań w strojach ludowych, które wcześniej serwowały pyszne specjały.[17]

Pamiątkowe zdjęcie uczestników uroczystości przekazania dzwonu parafii w Niwie

N/z: Dzwon wyeksponowany w kościele podczas uroczystości jego przekazania parafii w Niwie. Fot: Piotr Drążek - zbiory prywatne

Głównymi bohaterami, którzy przyczynili się d o powrotu dzwonu do macierzystej parafii byli: Pan Piotr Drążek – inicjator  i niestrudzony poszukiwacz dzwonu, pastor Michael Schicks z GdG Rheydt-West – którego empatia i otwarcie na pojednanie  zaowocowało wyrażeniem zgody na powrót dzwonu i wsparcie finansowe powrotu, ks. proboszcz parafii p.w. św. Wita w Niwie – Ireneusz Kulik, którego duchowe wsparcie dla działań Pana Piotra miało ogromne znaczenie.[18]

Dzwon św. Wit z Niwy to jeden z nielicznych dzwonów, które, po wielu przygodach, powróciły do swojego macierzystego kościoła na Ziemi Kłodzkiej i znowu ku radości mieszkańców swoim brzmieniem przypominają o zawiłych losach tej ziemi.  Warto by jeszcze wyjaśnić, co stało się z pozostałymi dzwonami z Nidy, bo według dostępnej mi wiedzy powinny być trzy. Nie wiem też, czy dokonany został remont dzwonnicy i dzwon zawisł na miejscu mu przeznaczonym.

Fot: Piotr Drążek, Nie cichną dzwony nad Cichą, w:  Sudety – przyroda- kultura – historia, nr  11/140 , XI/2012, s.  13

Wcześniej domniemałem, że herb na dzwonie „ Św. Wit”, należy do rodu von Hartig. Dziś już mam potwierdzenie, że rzeczywiście tak jest. Dzięki uprzejmości Pana Piotra Drążka, o którym wcześniej pisałem, jako o inicjatorze i organizatorze odzyskania dzwonu udało mi się dotrzeć do wielu nowych, bardzo ciekawych informacji

Z informacji, które uzyskałem od pana Piotra Drążka  wiadomo, że dziś w kamiennej dzwonnicy  w Niwie, nadbudowanej w 1910 r. i wysokiej na 36 m, wiszą 4 dzwony. Pierwszy od strony zachodniej wisi dzwon konania (niem. (Sterbe Glocke ).Jak pisze Piotr Drążek,  „To jeden z najstarszych czynnych dzwonów w Polsce i drugi co do wieku na Ziemi Kłodzkiej, młodszy tylko o 29 lat od najstarszego – dzwonu w Szalejowie Górnym, a jednocześnie najmniejszy dzwon Niwy.”[19]

Nazwany dzwonem konania lub też dzwonem pogrzebowym, ponieważ obwieszczał śmierć mieszkańca, a później towarzyszył mu w ostatniej drodze. Ten z Niwy dzwonił jeszcze po wieczornym dzwonieniu na Anioł Pański. Wysokość dzwonu wynosi 51 cm, a jego dolna średnica – 48 cm. W górnej części płaszcza ludwisarz umieścił inskrypcję zapisaną łacińską majuskułą:  „ANNO DOMINI MCCC OCTUAGESMIO SECUNDO FUSA EST HEC CAMPANA”,  co tłumaczy się  jako: „Roku Pańskiego 1382 odlano ten dzwon.”[20] 

Fot: Piotr Drążek, Nie cichną dzwony nad Cichą, w:  Sudety – przyroda- kultura – historia, nr  11/140 , XI/2012, s.  13

W środkowej części dzwonnicy wisi dzwon z Tworowa,  do 1937 r. samodzielnej wsi, dziś części Niwy. Pochodzi z sygnaturki na dachu jednego z domostw, do której ufundował i poświęcił go w 1936 r. proboszcz Szalejowa Górnego. Pochodzi z odlewni Petit und Gebrüder Edelbrock w Gescher (Nadrenia). Właściciele domu każdego dnia rano i w południe bili w dzwon. Pełnił on też funkcję dzwonu konania dla mieszkańców Tworowa.[21]

W przypadku  dzwonu z Tworowa uwagę zwraca brak korony, jest przymocowany do jarzma przy pomocy śrubunku.  W górnej części płaszcza widoczna łacińska inskrypcja ( lub jej część): „Ave Maria”

Dzwon ubogi w zdobienia. Oprócz inskrypcji i emblematu odlewni Petit und  Gebrüder  Edelbrock , widoczne trzy półwałki  oddzielające płaszcz od wieńca. Wykonany najprawdopodobniej, jak większość dzwonów tej odlewni – z staliwa.

Fot: Piotr Drążek, w „Nasza Niwa”, https://www.facebook.com/photo/?fbid=1024214460940879&set=a.1024214007607591

Niestety, nie dysponuję pełna treścią inskrypcji, kontekstowo mogę tylko podać, ze poświęcona jest ona miejscowości Tworów i wspomnianemu wcześniej  proboszczowi Szalejowa Górnego – fundatorowi dzwonu. Dzwon został odlany w 1936 r. Poniżej plakieta firmy Petit  und Gebrüder  Edelbrock.

Fot: Piotr Drążek, w „Nasza Niwa”, https://www.facebook.com/photo/?fbid=1024231050939220&set=a.1024214007607591

Ponadto, w wyniku mojego wcześniejszego apelu i dzięki życzliwości, jaką okazał dla mojej pracy  Pan Dariusz Wach, udało się ustalić gdzie dokładnie wisiał ten dzwon.  Obecnie to dom Sołtysa pod adresem Niwa 55. Udało się też zdobyć zdjęcia tego budynku. To w tym domu w sygnaturce wisiał omawiany dzwon, w który  religijna kobieta - pani Karolina Kramarz-Kasa dzwoniła na Anioł Pański i Apel Jasnogórski. Na początku lat sześćdziesiątych postanowiła jednak przekazać dzwon do kościoła w Niwie.[22]

Trzeci dzwon, ufundowany przez mieszkańca Chocieszowa a odlany w odlewni  W.  Geittnera we Wrocławiu, pełnił rolę dzwonu konania, dzwonu pogrzebowego a także alarmował o sytuacjach nadzwyczajnych, np. powodziach i  pożarach.[23]

Fot: Piotr Drążek, Nie cichną dzwony nad Cichą, w:  Sudety – przyroda- kultura – historia, nr  11/140 , XI/2012, s.  13

Dzwon ten pochodzi ze szkoły podstawowej w Chocieszowie (Widoczna sygnaturka, na której był zawieszony – z lewej  - zdjęcie z 1912 r., z prawej – zdjęcie z 2011 r. Był  on obsługiwany przez rodzinę nauczyciela mieszkającą w tej szkole.

Fot: https://polska-org.pl/5947772,foto.html?idEntity=527378,  https://polska-org.pl/917094,foto.html?idEntity=527378

Według Pana Piotra Drążka w latach osiemdziesiątych dzwon został przekazany dla nowopowstałej parafii Podwyższenia Krzyża Świętego na osiedlu Kruczkowskiego w Kłodzku. Niestety, ostatecznie, nie został wykorzystany, nieużytkowany, przeleżał w magazynie, by ponownie wrócić do szkoły w Chocieszowie, a po 1986 r. został przekazany przez dyrektor szkoły panią Ewę Porochnawiec do kościoła w Niwie.[24]

Fot: Piotr Drążek, w „Nasza Niwa”, https://www.facebook.com/photo?fbid=1024875364208122&set=pcb.1024875774208081

Dzwon odlany w ludwisarni W.  Geittnera we Wrocławiu w 1882 r, dość ubogi w zdobienia.  Posiada czteroramienną koronę z kluczem. Na hełmie widoczny ornament w postaci rozet kwiatowych. Poniżej inskrypcja poświęcona odlewnikowi ograniczona dwoma półwałkami. W górnej części płaszcza ornament w postaci liści.

Fot: Piotr Drążek, w „Nasza Niwa”, https://www.facebook.com/photo?fbid=1024875364208122&set=pcb.1024875774208081

Na zdjęciu po lewej - panorama Chocieszowa z widocznym na centralnym planie budynkiem szkoły, na której dachu, w sygnaturce zawieszony był  dzwon. Po prawej – „wycięta” z panoramy i powiększona szkoła.

Poniżej zdjęcie rozmieszczenia dzwonów w dzwonnicy w 2012 r., czyli jeszcze przed powrotem dzwonu św. Wita. Po lewej – Dzwon konania, w środku dzwon z Tworowa, po prawej – dzwon z Chocieszowa. Zwraca uwagę staranne mocowanie jarzm dzwonów w łożyskach.

Fot: Piotr Drążek, Nie cichną dzwony nad Cichą, w:  Sudety – przyroda- kultura – historia, nr  11/140 , XI/2012, s.  13 

Na dzwonnicy do 1917 r. znajdował się jeszcze jeden dzwon pochodzący z XVII w  tzw. „Wielki dzwon” , albo też:  „Anioł Pański” . Dzwonił on trzy razy dziennie, by przywołać mieszkańców do modlitwy. Niestety, podczas I Wojny Światowej dzwon został zarekwirowany i przetopiony na potrzeby wojenne. Po wojnie, w 1929 r. mieszkańcy ufundowali nowy dzwon tej samej wielkości i tonu muzycznego, co utracony.  Również on nie uniknął losu swojego poprzednika . W czasie rekwizycji w 1944 r. zdjęto go razem z wcześniej omówionym średnim dzwonem „św. Wit” . Zdjęcie „Anioła Pańskiego” w całości okazało się niemożliwe, a to przez jego wielkość,  został więc rozbity młotami na wieży a później zrzucony w kawałkach na dziedziniec kościoła, co wywarło przygnębiające wrażenie na mieszkańcach świadomych bezpowrotnej straty. Niestety, zdjęciem tego dzwonu, ani jego charakterystyką na dzień dzisiejszy  nie dysponuję.[25]