Lądek Zdrój – dzwony Sanktuarium Matki Bożej Uzdrowienia Chorych

Fot: https://sanktuaria.maps24.eu/item/sanktuarium-matki-bozej-uzdrowienia-chorych-w-ladku-zdroj/

Lądek Zdrój – dzwony Sanktuarium Matki Bożej Uzdrowienia Chorych

Najlepiej udokumentowanymi dzwonami Lądka Zdroju są dzwony z Sanktuarium Matki Bożej Uzdrowienia Chorych , zwanej też kaplicą zdrojową, powstałego w 1679 r. Powstało ono z inicjatywy Jana Zygmunta Hoffmanna, właściciela części obecnego zdroju. Dwa najstarsze dzwony zostały odlane i zawieszone w 1688 r., trzeci – podarowany w 1691 r., choć datowany według jednego ze źródeł dopiero na 1712 r., co rodzi pewne wątpliwości interpretacyjne.  Cytowany już wcześniej korespondent Gebirgsbote w dniu o1.07.1917 r. pisał bowiem, że zdjęte „dwa dzwony kaplicy Mariackiej zostały odlane w 1688 roku, a jeden w 1723 roku.”  Według jego słów zostały zdemontowane 27.06.1917 r.[1]

Pierwszy z dzwonów, to dzwon spiżowy , został odlany w 1688 r. przez pochodzącego ze znanej ówczas rodziny ludwisarzy  Götzów – Zygmunta. Dzwon ważył 89 kg,  jego wysokość bez korony wynosiła 53 cm,  a jego  dolna średnica – 52 cm,  ton - nieznany. Według „Leihglocke, dzwon po rekwizycji miał trafić po II Wojnie Światowej do kościoła  p.w.  Św. Bonifacego,  przy Fritz-Schulte-Strasse. 2, Reichshof-Wild-Berghütte,  w diecezji Köln, niestety nie udało mi się,  jak dotąd, trafić na wiarygodny dowód, jakoby tam się znajdował.[2]

N/z: dzwon z 1688 r. w: M. Tureczek, Leihglocken... s. 445

Dzwon ten posiadał sześcioramienną koronę z kluczem o wysokości 14,5 cm. W górnej części płaszcza, na łączeniu z hełmem  znajdowała się inskrypcja zamknięta od góry,  jak i od dołu dwoma półwałkami, o treści:  IOANNES SIGISMVNDVS HOFFMAN A LEVCHTENSTERN.[3]

N/z: korona i szyja dzwonu z inskrypcją, z 1688 r.  opracowanie własne na podstawie: M. Tureczek, Leihglocken... s. 445

Na płaszczu motyw heraldyczny, a po przeciwnej stronie inskrypcja o treści:
„ SACROSANCTAE ET INDIVIDVAE TRINITATI/ EIVSDEMQVE TOTIVS DICATI TEMPLI / FILIAE DEI PATRIS MATRIS DEI/ FILÝ SPONSAE SPIRITVS SANCTI ADMI= / RABILIS VIRGINIS MARIAE IN COELIS / CORONATAE GLORIAE ET HONORI SACRVM / AES HOC CAMPANVM ANNO REPARATAE SALVTIS / 1688 FF”[4]

N/z: motyw heraldyczny na płaszczu dzwonu z 1688 r.  opracowanie własne na podstawie: M. Tureczek, Leihglocken... s. 445

Co oznaczać może: „do świętej i jedynej trójcy, tej samej, której wszyscy są poświęceni, świątyni córki bożej, ojca matki bożej, syna oblubienicy ducha świętego, cudownej panny Maryi w niebie ukoronowanej chwałą i czcią  świętą dzwon naprawiony w roku zbawienia / 1688  (…) Inskrypcja w języku łacińskim. Forma pisma: majuskuła humanistyczna.[5]

N/z: motyw heraldyczny rodu Hoffmann w: Siebmacher, Johann,  Blážek, Konrad, Der abgestorbene Adel der Preussischen Provinz Schlesien. Tablica 33, w: https://sbc.org.pl/dlibra/publication/4337/edition/4028?fbclid=IwAR2hMGiIFIas4K9gM8VJ1FSqqCPTtdwM8wdfjVevXv7p7dAWG_A3uL6UuJg,

Motyw heraldyczny  ujęty na płaszczu  dzwonu to herb Sigismunda Hoffmana von Leuchtenstern – fundatora sanktuarium.[6]

N/z: inne ujęcie herbu Hoffmanna w: Herbarz szlachty śląskiej : Sękowski, Roman , Iformator genealogiczno-heraldyczny. T.3, H-K,

Wieniec oddzielony od płaszcza trzema półwałkami, w dolnej jego części kolejna inskrypcja poświęcona ludwisarzowi: „SIGMVND GÖTZ GOSS MICH IN BRESLAW”,[7] czyli: Zygmunt Götz odlał mnie we Wrocławiu. Usta już w momencie wykonania fotografii mocno poszczerbione.

N/z: wieniec dzwonu z inskrypcją poświęconą ludwisarzowi, z 1688 r.  opracowanie własne na podstawie: M. Tureczek, Leihglocken... s. 445

Drugi ze zdemontowanych dzwonów, również został odlany  w 1688 roku ze spiżu.  Ważył  50 kg , jego  wysokość  bez korony wynosiła 46,5 cm, a średnica dolna 42 cm. Wyposażony był w sześcioramienną  koronę z kluczem. Wysokość korony wynosiła 9,5 cm.  Dzwon po II Wojnie Światowej miał  trafić do kościoła św. Józefa, na Eusebius-Breitung-Platz 2, Eiterfeld-Großentaft, w diecezji Fulda, na stronach poświęconych tej parafii brak jednak informacji, jakoby tak miało być. Jest wręcz informacja, że w 1949 r. sama zakupiła 3 dzwony  w odlewni w Gescher w Westfalii.[8]

N/z: drugi dzwon z 1688 r. w: M. Tureczek, Leihglocken... s. 445

Płaszcz oddzielony jest półwałkiem, poniżej którego umieszczono inskrypcję poświęconą donatorowi: IOANNES SIGISMVNDVS HOFFMANN A LEVCHTENSTERN w języku łacińskim, zapisaną w formie majuskuły humanistycznej,  zamkniętą od dołu kolejnym półwałkiem.[9]

N/z: korona i szyja drugiego dzwonu z 1688 r., opracowanie własne na podstawie: M. Tureczek, Leihglocken... s. 445

Na środku płaszczu umieszczono plakietę z motywem heraldycznym przedstawiającym, tak jak w przypadku pierwszego dzwonu, herb Hoffmana von Leuchtenstern, po przeciwnej stronie zaś inskrypcję o treści:

 „S. ANNAE ELECTAE MATRIS SAN:/CTORVM OMNIVM REGINAE INTEGERRIMAE / VIRGINIS DEI PARAE CASTISSIMIQVE HVIVS / SPONSI AC COELI TERRAEQVE CONDITORIS / VNIGENITI FILÝ DEI ET MARIE / SOLLICITI NVTRITÝ S. IOSEPHI HONORI SA:/CRVM ANNO A PARTV VIRGINEO 1688 / CAMPANVM HOC FF”[10]

N/z: plakieta na płaszczu drugiego dzwonu z 1688 r., opracowanie własne na podstawie: M. Tureczek, Leihglocken... s. 445

Trudu przetłumaczenia inskrypcji podjęli się Pani Ewa Zadora i Pan Krystian Taurikidis i w Ich transkrypcji  z moimi zmianami tekst może brzmieć następująco: 1688 roku (ten dzwon odlano – przyp. aut.)  na cześć św. Anny po urodzeniu z dziewicy, wybranej, aby być Matką Królowej Wszystkich Świętych, (niepokalanej – przyp. aut. ) dziewicy i Nosicielki Boga, i jej cnotliwego męża, św. Józefa, troskliwego żywiciela jednorodzonego Syna Bożego, stwórcy nieba i ziemi oraz Maryi.”

Płaszcz od wieńca oddzielony półwałkiem, poniżej inskrypcja o treści: SIGMVND GÖTZ GOSS MICH IN BRESLAW, czyli; Zygmunt Götz odlał mnie we Wrocławiu. Widoczne duże ubytki ust niewiadomego pochodzenia.[11]

N/z: plakieta na płaszczu drugiego dzwonu z 1688 r., opracowanie własne na podstawie: M. Tureczek, Leihglocken... s. 445

Trzeci dzwon, datowany na 1712 r., choć z jednej z inskrypcji umieszczonych na dzwonie wynika, że podarowany został Zdrojowi w 1691 r. (sic!) to dzwon spiżowy, którego wysokość bez korony wynosiła 46 cm, a średnica dolna  - 47,5 cm.  Ważył  75 kg. Nie zachowały się informacje o jego tonie.  Według jednego ze źródeł po II Wojnie Światowej miał trafić do kościoła św. Józefa, na Eusebius-Breitung-Platz 2, w Eiterfeld-Großentaft, w diecezji Fulda.[12]

N/z: trzeci z dzwonów -  z 1712 r. w: M. Tureczek, Leihglocken... s. 445

Dzwon posiadał sześcioramienną koronę bez zdobień na pałąkach z kluczem o wysokości 10 cm.

N/z:korona trzeciego z dzwonów -  z 1712 r. w: M. Tureczek, Leihglocken... s. 445

W górnej części płaszcza znajdowała się inskrypcja: • HONORI • D: GEORGII • MARTIIRIS CONSECRATA FVIT ••• z chronogramem zamknięta półwałkami. W inskrypcji umoeszczono początnik w formie dłoni z indeksem oraz przerywniki w formie rombów i krzyży. W tłumaczeniu inskrypcja brzmieć może następująco: „Poświęcono go ku czci  (św. – przyp. aut.) Jerzego Męczennika Jak ustalili autorzy publikacji  w „Przylądku historii”, litery zapisane kursywą to hronostych lub chronogram – jeden ze sposobów zapisywania dat rocznych stosowany w okresie baroku – I+D+I+I+M+I+I+I+C+C+V+I który oznacza datę 1712.[13]

N/z: szyja trzeciego z dzwonów z 1712 r. z inskrypcją, w którą ludwisarz wkomponował chronogram, opracowanie własne na podstawie: M. Tureczek, Leihglocken... s. 445

Poniżej inskrypcji dookólnie umieszczono fryz ze stylizowanych liści akantu.

N/z: fryz w górnej części płaszcza trzeciego z dzwonów z 1712 r. z inskrypcją, w którą ludwisarz wkomponował chronogram, opracowanie własne na podstawie: M. Tureczek, Leihglocken... s. 445

W środkowej części płaszcz ludwisarz umieścił dwa motywy heraldyczne w otokach inskrypcyjnych. Pierwszy z nich, lewy,  brzmiał:  AD 1691. „SCHENCKETE MICH INS LANDEKER BAAD / FRANTZ CARL LIEBSTEINSKY GRAF VON KOLOWRAT „, co w tłumaczeniu dokonanym przez Ewę Zadorę i Krystiana Takuridisa może znaczyć: „Podarowany lądeckiemu zdrojowi przez Franciszka Karola von Liebsteinsky’ego, grafa Kolowratu”[14]

N/z: plakieta w środkowej części płaszcza trzeciego z dzwonów z 1712 r. z inskrypcją, w którą ludwisarz wkomponował chronogram, opracowanie własne na podstawie: M. Tureczek, Leihglocken... s. 445

Prezentowany na ilustracji herb odzwierciedla lewy herb na dzwonie, należący do rodu Liebsteinsky  z Kolowratu”[15]

N/z: herb rodu Liebsteinsky  z Kolowratu w: https://cs.wikipedia.org/wiki/Vincenc_Maria_Josef_Lib%C5%A1tejnsk%C3%BD_z_Kolovrat#/media/Soubor:Erb_p%C3%A1n%C5%AF_z_Kolowrat.gif

Drugi otok inskrypcyjny brzmiał: „ FRANTZ GRAF VON HATZFELD LEST MICH UMGIESSEN. HAEC CAMPANA TIBI SACRATA EST SANCTE GEORG QUA RESONANTE PROCUL CUNCTA REPELLA MALA VIRTUTEM FONTI SERVA ET DE FONTE BOBORUM AEGROTIS SEMPER DEFLUAT OMNE BONUM.”, co według wcześniej przywołanych autorów tłumaczeń brzmieć może:  „Frantz Graf von Hatzfeld nakazał mnie stworzyć. Poświęcony na cześć wywyższonego męczennika Jerzego. -Ten dzwon to Ty, św. Jerzy, konsekrowany. Jego dźwięk powstrzymuje wszelkie zło, utrzymuje moc źródła, a ze źródła wszelkiego dobra chory zawsze otrzymuje to, co najlepsze”[16]

N/z: druga z plakiet w środkowej części płaszcza trzeciego z dzwonów z 1712 r. z inskrypcją, w którą ludwisarz wkomponował chronogram, opracowanie własne na podstawie: M. Tureczek, Leihglocken... s. 445

Na płaszczu znajdowała się jeszcze jedna inskrypcja, której treść brzmiała: „ + HENRICUS JOSEPH REICHEL GOS MICH IN NEYS.”[17]  Prezentowany po lewej herb rodu Hatzfeld odzwierciedla herb tego rodu na prezentowanym dzwonie.

N/z:  herb rodu von Hatzfeld w: https://heirsofeurope.blogspot.com/2010/04/hatzfeldt.html

W dolnej części płaszcza, na styku z wieńcem, umieszczono pięć półwałków, z których środkowy - zgrubiony. Na wieńcu inskrypcja poświęcona ludwisarzowi, niewidoczna na zdjęciu:  + HENRICUS JOSEPH REICHEL GOS MICH IN NEYS. . Czyli: + Henricus Joseph Reichel wytopił mnie w Nysie.  Do stworzenia inskrypcji ludwisarz użył typowych dla tego okresu i miejsca języka inskrypcji, czyli łacińskiego i niemieckiego oraz  majuskuły humanistycznej jako formy pisma.[18]

N/z: wieniec trzeciego z dzwonów z 1712 r., opracowanie własne na podstawie: M. Tureczek, Leihglocken... s. 445

Odrębny problem, wymagający jeszcze szczegółowego zbadania, stanowi próba odpowiedzi na pytanie, czy w kościele znajdowały się jeszcze inne dzwony, a jeżeli tak, to co się z nimi stało? Autor publikacji o lądeckich dzwonach  w „Przylądku historii” wskazuje na istnienie jeszcze jednego dzwonu  odlanego we wrocławskiej ludwisarni Geittnera  pochodzącego z 1872 r. z napisem: GEGOSSEN VON W.GEITTNER IN BRESLAU  1872.  [Odlany przez W.Geittnera we Wrocławiu w 1872]. Tymczasem natrafiłem w jednym opracowań na publikację, według której dzwonów przekazanych do Lądka Zdroju  przez Geittnera z 1872 r. było  trzy. Treść publikacji  brzmiała następująco: „ W 1872 r. kościół otrzymał nowe dzwony z odlewni dzwonów W. Geittnera we Wrocławiu, która dostarczyła trzy dzwony z brązu. Posiadają one znak producenta na korpusie dzwonu i ozdobne dekoracje na dolnej krawędzi.”.[19] Co stało się z pozostałymi dwoma dzwonami, skoro jest tylko jeden?

Że problem wart jest dalszej eksploracji, świadczy fakt, że w jednym ze źródeł poświęconych m.in. dorobkowi ludwisarni Geittnera, wśród wymienionych dzwonów brak właśnie tych trzech, jakoby odlanych w 1872 r. dla Lądka Zdroju.

N/z: fragment tekstu poświęcony twórczości Geittnera w: Grundriss eines lexikons bildender künstler und kunsthandwerker in ober sch les ien von den anfängen bis zur mitte des 19. Jahrhunderts, (red.)  Walter Krause, ss. 13-14,

Jeszcze większe zamieszanie czyni ostatnio odkryta przeze mnie publikacja w „Landecker Stadtblatt und Nachrichten z 1917 r.[20], według której parametry trzech scharakteryzowanych powyżej dzwonów miałyby wyglądać zupełnie inaczej. I tak „Duży dzwon’ miałby średnicę 51 cm (według M. Tureczka – 53 cm), jego wysokość miała wynosić 48 cm, a waga – 65 kg (według M. Tureczka – odpowiednio 40 cm i 89 kg). „Średni dzwon”  miał mieć 43,5 cm średnicy, 35 cm wysokości i 38 kg wagi (u M. Tureczka – odpowiednio: 42 cm, 46,5 cm i 50 kg). Z kolei „Mały dzwon”, według „Landecker Stadtblatt…”  miał mieć średnicę 36 cm, wysokość 27 cm i ważyć 22 kg (według M. Tureczka – odpowiednio: 47,5 cm, 46 cm i 75 kg). Istnieje też rozbieżność w datowaniu teg dzwonu według tych dwóch źródeł. O ile  Landecker Stadtblatt…” datuje ten dzwon na rok 1723, o tyle M. Tureczek podaje dwie daty; 1691 umieszczoną w jednej z inskrypcji i 1712 według dokumentacji dzwonu. Na chwilę obecną nie jestem w stanie ustalić przyczyny tych rozbieżności. 

 N/z: fragment tabeli z "Landecker Stadtblatt und Nachrichten nr 53 z 1917 r. ze specyfikacją dzwonów znajdujących się w Sanktuarium.