Idzików – dzwony kościoła p. w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny

Fot: Jacek Halicki CC BY-SA 4.0 pl

Idzików – dzwony kościoła  p. w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny  

Zainspirowany dokonaniami Pana Jakuba Karmelity  w obszarze odkrywania historii dzwonów z kościoła p. w. Wniebowzięcia NMP w Idzikowie oraz fotorelacją  z zawieszenia trzech nowych dzwonów w tymże kościele w listopadzie 2024 r., jaką popełnił Pan Mateusz Bury[1] zdecydowałem się na reedycję dotychczasowego albumu poświęconego dzwonom Idzikowa i przedstawienie go Państwu w nowej, rozszerzonej wersji, co niniejszym czynię. Podziękowania szczere za nieocenioną pomoc w tworzeniu tego albumu, a także zgłoszenie cennych uwag do mojej pracy, obu wymienionym Panom; Jakubowi Karmelicie i Mateuszowi Buremu składam.

Pierwsza pisemna wzmianka o dzwonach w kościele p.w. Wniebowzięcia NMP w Idzikowie (niem. Kiselichs, potem Kieslinswalde, na jaką udało mi się trafić,  pochodzi  z drugiej połowy XVI w.  Przywoływany już przeze mnie przy okazji  charakterystyki dzwonów z innych kościołów Ziemi Kłodzkiej Christoporus Naetius w swojej inwentaryzacji z 1561 r. podaje istnienie trzech dzwonów w tym kościele.[2]

N/z: fragment zapisu z księgi dekanalnej z 1560 r. w: Naetius, Keck... s. 44

Z kolei następny z kronikarzy a jednocześnie dziekan kłodzki  – Hieronim Keck w 1631 r. potwierdza fakt pozostawania na wyposażeniu kościoła w Idzikowie trzech dzwonów.[3] Brak jednak informacji o czasie odlania tych dzwonów, ludwisarzach, którzy tego dokonali, wadze, wielkości dzwonów, inskrypcjach i zdobieniach na nich wykonanych.

N/z: fragment zapisu z księgi dekanalnej z 1560 r. w: Naetius, Keck... s. 129

Jednak z innego opracowania wiadomo, że najstarszy i największy dzwon o wadze 18 cetnarów  (ok. 900 kg) pochodził z 1512 r. , co wskazuje, że jest jednym z dzwonów wymienionych zarówno przez Naetiusa, jak i Kecka. Według autora informacji dzwon ten przetrwał obie wojny światowe[4], a więc logicznie rzecz ujmując, powinien do dziś wisieć na dzwonnicy kościoła. Czyniło by to go jednym z najstarszych zachowanych dzwonów na Ziemi Kłodzkiej.  Długo trwało poszukiwanie aktualnych informacji o nim, w końcu się udało. Ale o tym później.

N/z.: dzwon z 1512 r. fot. z 2016 r. - Alois  Rücker w: http://heimatwerk.grafschaft-glatz.de/Rundbrief_2016-2_web.pdf., s. 33

Dzwon z 1512 r. był prawdopodobnie pierwszym dzwonem, w wybudowanym w latach 1450 – 1490, w miejsce starszego - drewnianego, murowanym kościele . Zawieszono go na, jeszcze wtenczas najprawdopodobniej, drewnianej dzwonnicy. Jego rok pochodzenia, wagę, średnicę a także ton muzyczny potwierdza zachowana w archiwach karta inwentaryzacyjna dzwonów (Meldebogen für Bronzeglocken der Kirchen ) sporządzona 3 maja 1940 r. przez ówczesnego proboszcza -  Heinricha Schwarzera.[5]

Fot: Jakub Karmelita,  Historia dzwonów kościoła p. w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Idzikowie, MGOK Bystrzyca Kłodzka, 2024, s.  7

Niejako przy okazji zawieszenia nowych dzwonów w Idzikowie udało się wykonać aktualną fotografię dzwonu z 1512 r.

N/z: dzwon z 1512 r. Fot. Mateusz Bury

Średni z dzwonów, odlany został w 1657 r. a więc już po powstaniu wcześniej przywołanych inwentaryzacji, przez Stefana Mollertha  (Molotha?) z Loftkringer  (Lotringen?) i ważył 587 funtów (ok. 270 kg). Czternaście lat później, czyli w 1671 r. ówczesny rządca parafii - Melchior Bernhardt Förster ufundował najmniejszy dzwon,  bo ważący 138 funtów (ok. 63 kg). Został on odlany w 1671 roku w Plomnitz (Pławnica). On też kazał rozebrać starą, drewnianą dzwonnicę i wybudować nową - murowaną.[6]

N/z.: hełm dzwonnicy kościoła p.w. Wniebowzięcia NMP, autor:  ”wk°” w https://polska-org.pl/9347815,foto.html?idEntity=516552

Poświęcenia tych dwóch dzwonów dokonał w 1701 r. praski biskup pomocniczy Vitus Seipel.  - lądczanin z urodzenia, który w tym czasie  wizytacji parafii na terenie dekanatu kłodzkiego, w ramach której m. in. 7 sierpnia  konsekrował nowy kościół parafialny w Lądku-Zdroju.[7]

N/z.: Podpis i herb biskupi Víta Seipela w Liber Provincialis, około 1710 roku w: https://www.strahovskyklaster.cz/en/for-researchers/access-to-catalogs-and-collections

Oprócz tego był jeszcze czwarty mały dzwon z 1730 roku. Jak podaje za Josephem Köglerem  J. Karmelita, w 1731 r. miejscowy kupiec - Johann Wolff ofiarował do kościoła jeszcze jeden mały dzwon, który 15 lipca tego samego roku poświęcił  „in honorem Sancti Johannis Nepomucen" przeor klasztoru w Kamieńcu Ząbkowickim.  Opracowania historyczne wskazują pośrednio, że dokonał tego ówczesny opat Gerhard Woywoda (1702-1732).[8]

N/z.: jedna z prac Gerhardta Voywody; Erneuertes und vermehretes Warten-Buch : Das ist, Außführlicher Bericht von dem Ursprung deß Uhralten Marianischen Gnaden-Bildes zur Warta w: https://www.strahovskyklaster.cz/en/for-researchers/access-to-catalogs-and-collections

Jako, że na dzwonnicy wisiały już trzy dzwony i dodatkowo miejsce w niej ograniczał zamontowany zegar, to w październiku 1732 r. wybudowano sygnaturkę, rozebraną później w 1794 w trakcie przebudowy kościoła, najprawdopodobniej na skrzyżowaniu nawy głównej i transeptu i to w niej zawisł nowy nabytek.[9]

To tu, w miejscu wskazanym strzałką  miała znajdować się, dobudowana w 1732 r. a rozebrana w 1794 r. sygnaturka, a w niej dzwon z 1731 r.

      Foto:  Thor°, w: https://polska-org.pl/615178,foto.html?idEntity=516552

Po konfiskacie, w ramach rekwizycji wojennych, dzwonów z 1657, 1671 i 1731 r. na dzwonnicy pozostał tylko dzwon z 1512 r. jak tzw. "dzwon dzwoniący", ponadto przedstawiający znaczne walory historyczne i artystyczne. Po zakończeniu wojny parafia rozpoczęła starania o pozyskanie nowych dzwonów. Wybrała do realizacji tego zlecenia firmę Petit & Gebr. Edelbrock z Gescher w Nadrenii Północnej - Westfalii. To właściwie odlewnia podjęła inicjatywę handlową rozpoczynając korespondencję z ówczesnym proboszczem parafii - Franzem Kuschelem już w dniu 22.11.1922 r.[10]

N/z.: znak firmowy jednego z właścicieli odlewni  - Rudolfa Edelbrocka - Petit & Gebr. Edelbrock  w: https://de.wikipedia.org/wiki/Petit_%26_Gebr._Edelbrock

Negocjacje trwały dość długo, firma w latach 1923 - 1924 wysłała sześć kosztorysów, z których część zachowała się w archiwum parafialnym. Widząc długi zamysł i niezdecydowanie proboszcza ponaglała go listem z 27 czerwca 1924 r. a nawet przesłała kamerton aby dostroić go do już istniejącego dzwonu. Niezdecydowanie proboszcza i parafii mogło wynikać z niedoboru środków finansowych, jako że zarządca majątku von Magnisa z Bożkowa, postrzegany jako główny donator miał "węża w kieszeni" i deklarował wpłatę tylko 750 Marek. Uważał bowiem, że jeden duży dzwon w kościele jest wystarczający. [11]

Ostatecznie dzwony zostały zamówione za kwotę 4484,35 Marek i zostały dostarczone dwoma transportami kolejowymi do Bystrzycy Kłodzkiej (niem. -Habelschwerdt ) w dniach 26 maja i 11 lipca 1925 r. Potem dzwony przewieziono do Idzikowa. Zabrzmiały po raz pierwszy w listopadzie tego samego roku.[12]

N/z.: u góry : dzwony na tle plebani w zimowej (!) już scenerii,  poniżej – plebania w  2011 r.

Największy zakupionych dzwonów ważył 450 kg, jego średnica wynosiła 91 cm, a ton muzyczny - "B" Zdobił go wizerunek Matki Bożej. Inskrypcja na nim umieszczona brzmiała: " DER FRIEDENSKÖNIGIN BIN ICH GEWEICHT. ERBIT' UNS FRIED UND EINIGKEIT", czyli:  „ Jestem poświęcony Królowej Pokoju, proszę o pokój i jedność.”[13]

Średni dzwon ważył 339 kg, miał średnicę równą 81 cm i ton "C". Zdobiła go plakieta z wizerunkiem św. Józefa. Inskrypcja umieszczona na jego płaszczu brzmiała:  „ST. JOSEPH ZU EHREN KLINGT MEIN GELÄUT, BEHÜT' DIE GEMEINDE VOR NOT UND VOR LEID.", czyli:  „Dzwonię na cześć św. Józefa, chroń społeczność przed nędzą i cierpieniem."[14]

Najmniejszy dzwon ważył 234 kg, jego średnica wynosiła 71 cm, a ton muzyczny - "D".  Plakieta na płaszczu to wizerunek Krzyża. Inskrypcja na dzwonie brzmiała:  „ICH KÜNDE RUHE NACH ALLEM LEID UND DEN GERECH TEN SELIGKEIT.", czyli: „Zwiastuję odpoczynek po wszystkich cierpieniach i błogość dla sprawiedliwych."[15]

Sądny czas dla idzikowskich dzwonów nastąpił na przełomie 1941 / 1942 r. 13 grudnia parafia odebrała pismo o konfiskacie wszystkich dzwonów z brązu, przy czym wszelkie koszty związane z tą operacją miał ponieść organ wykonawczy Ministerstwa Rzeszy , czyli  Reichstelle  für  Metalle.  Dzięki staraniom proboszcza Heinricha Schwarzera i parafii wyrażonym na piśmie z dnia 16 grudnia udało się uzyskać zgodę Starosty Powiatowego Habelschwerdt na pozostawienie w kościele dzwonu z 1512 r., jako zaliczonego do kat. C. [16]

Usunięcie pozostałych trzech dzwonów powierzono firmie Hermanna Henkla z Habelschwerdt, która wykonała zlecenie 30 stycznia 1942 r.[17] Sprawdziłem w historycznej księdze adresowej z 1937 r. i faktycznie w Bystrzycy Kłodzkiej działała firma „Maurermeister Henkel Hermann”- : pod adresem:  Hermann  Stehr- Strasse 7, Habelschwerdt.

To w tym domu w Bystrzycy mieszkał architekt i mistrz murarski Hermann Henkel, który usuną ł na polecenie władz niemieckich trzy dzwony z wieży kościoła w Idzikowie  w 1942 r.   Fot: Zbigniew Franczukowski (bynio)° , w:  https://polska-org.pl/4583283,foto.html?idEntity=4583278

Kolejna informacja, na jaką natrafiłem pochodzi dopiero z 2018 r. W swojej relacji proboszcz parafii w Idzikowie – ks. Edward Czarny wspomina, że podczas prac renowacyjnych w kościele restauracji poddano min. dzwony i zegar w wieży.[18] Niestety w relacji brakowało jakichkolwiek informacji o ilości dzwonów i ich charakterystyce. Dopiero teraz, przy okazji poświęcenia i zawieszenia nowych dzwonów udało się dotrzeć do aktualnych zdjęć tych starych, pozwalających na ich szczegółowy opis.

Nowy etap w życiu dzwonów w Idzikowie rozpoczął się 11 maja 2024 r. W tym dniu nastąpiło uroczyste poświęcenie trzech nowych dzwonów zakupionych przez  Fundację  pochodzącego z Kamiennej  (niem. Steingrundt) apb. Erwina Josepha Endera, które od tej pory stanowić będą harmoniczny zestaw wraz z przedstawionym już, najstarszym dzwonem z 1512 roku i swoisty symbol ciągłości historii.[19]

Urodzony 7 września 1937 r. w Kamiennej  w powiecie kłodzkim arbp Erwin Josef Ender niemiecki  duchowny rzymskokatolicki, arcybiskup  tytularny,  dyplomata watykański nie doczekał osobiście uroczystego poświęcenia dzwonów, zmarł  19 grudnia 2022 w Rzymie. Pochowany został 7 stycznia 2023 r. na cmentarzu kanoników w Münster,  ale fundacja jego imienia dokończyła jego dzieło.

N./z.:  portret abpa Erwina Josefa Endera,  w: https://www.nuntiatur.de/erwin-josef-ender.html

Dość długo trwały prace projektowe i organizacyjne zmierzające do zawieszenia nowych dzwonów odlanych w Ludwisarni Felczyńskich w Taciszowie, by wreszcie w środę ,20 listopada firma „Szydlak” pod kierownictwem Pana Pawła Szydlaka mogła rozpocząć ich montaż na wieży kościelnej w Idzikowie.

Zanim jednak przystąpiono do montażu nowych dzwonów, trzeba było zrobić dla nich miejsce  w dzwonnicy i usunąć jeden z dwóch starych dzwonów. To większy dzwon, odlany w 1899 r. w odlewni A. Geittnera we Wrocławiu, co potwierdza inskrypcja na szyi. Miał on średnicę 54 cm i ton Fis. Prawdopodobnie trafił do Idzikowa po II Wojnie Światowej z  kościoła w Marcinkowie, ale nie wiadomo dokładnie, w jaki sposób.

Z kościoła p. w. św. Marcina w Marcinkowie pozostała już tylko ruina, więc może zdjęty dzwon mógłby trafić do innego obiektu sakralnego? Takim obiektem  jest kościół p. w. Najświętszego Serca Pana Jezusa w Kamiennej. Myślę, że takie rozwiązanie byłoby uhonorowaniem abpa Endera, urodzonego przecież w Kamiennej, za zaangażowanie jego fundacji w pozyskanie nowych dzwonów dla parafii w Idzikowie. 

Fot:  Po prawej - ruiny koscioła w Marcinkowie. Fot;Adam Czajkowski w: https://www.facebook.com/photo/?fbid=8721572031265902&set=pcb.1274377250381867, po lewej - panorama Marcinkowa z kościołem sprzed 1945 r. w : https://polska-org.pl/614707,foto.html?idEntity=525281,  także; Jacek Halicki  34655/12/2024, poniżej - kościół w Kamiennej. Fot. Jacek Halicki  CC-BY 4,0 pl

Dzwon ten zawieszony dwoma stalowymi cybantami na stalowym jarzmie, wyposażony jest w czteroramienną koronę z kluczem. Na szyi umieszczono, zamkniętą w dwa półwałki inskrypcję poświęconą ludwisarzowi: „A. GEITTNER BRESLAU 1899” Do dolnego półwałka podwieszone symetrycznie rozmieszczone, pojedyncze liście.

W dolnej części płaszcza znajdujemy dookólny ornament  z liści dębu ograniczony dwoma półwałkami, a na ustach  symetrycznie i naprzemiennie rozmieszczone liście i wypukłe nity.

N/z.: moment zdejmowania dzwonu Geittnera z 1899 r. z wieży kościoła.

Na wieży pozostał natomiast mniejszy dzwon, który  przypuszczalnie pochodzi z  kaplicy p. w. św. Anny w opuszczonej wsi Biała Woda  (niem. Weißwasser.)

Kaplica p. w. św. Anny w Białej  Wody pochodząca z połowy XIX w. wyposażona jest w sygnaturkę, w której prawdopodobnie wisiał rzeczony dzwon.

Fot: J. Budziński z Kłodzka° , w: https://polska-org.pl/9168301,foto.html?idEntity=527586 

Na chwilę obecną niewiele możemy powiedzieć o tym dzwonie. Nie znamy jego wagi, ani rozmiarów. Wygląda na dzwon odlany ze staliwa. Zawieszony na metalowym jarzmie za pomocą dwóch cybantów. Nie posiada typowej korony, tylko metalowe ramię w kształcie nosidła, połączone z hełmem za pomocą kulistej konstrukcji. Brak widocznych zdobień i inskrypcji.

Montaż i uruchomienie dzwonów rozpoczęły się 20.11.2024 r., trwały trzy dni i zakończyły się w dzień Św. Cecylii patronki chórzystów, lutników, czyli 22.11.2024 r. muzyków i organistów. Operatorem dźwigu był Pan Krzysztof  Kula, który świetnie poradził sobie z wyniesieniem dzwonów na 20 m dzwonnicę.

N/z.poniżej: dzwony oczekują na wyniesienie na dzwonnicę. Po lewej duży dzwon  z odwołaniem do „Dobrego Pasterza”,  po prawej – średni dzwon z odwołaniem do „Śnieżnej”,  a w środku – mały dzwon z odwołaniem do „św. Józefa”.

Duży dzwon waży 420 kg i ma średnicę 88 cm,  jego ton to „B”. Korona dzwonu sześcioramienna o ramionach bez zdobień, z kluczem. Górna część płaszcza (szyja ) ozdobiona ornamentem stylizowanym na grona winorośli.  Pod inskrypcjami – trzy półwałki, w tym dwa pogrubione, na wieńcu – kolejny pogrubiony półwałek. W centralnej części płaszcza ludwisarz umieścił podobiznę Dobrego Pasterza  z Katakumb św. Domitylli w Rzymie.[20]

Poniżej plakiety umieszczono inskrypcję: „ EGO SUM  PASTOR BONUS  ET COGNOSCO  MEAS  ET  COGNOSCUNT  ME  MEAE ( J 10, 14)” czyli: „Ja jestem dobrym pasterzem i znam owce moje a moje mnie znają ( J 10, 14).  Poniżej – po obwodzie płaszcza kolejna inskrypcja, która brzmi: „JESUS CHRISTUS HERI ET HODIE IPSE ET IN SAECULA ( Hbr. 13, 8 ), czyli: „ Jezus Chrystus wczoraj i dziś, ten sam także na wieki ( Hbr. 13, 8 ).[21]

Po przeciwległej stronie płaszcza umieszczono  wizerunek herbu biskupiego ks. abpa. Josefa Endera a poniżej plakiety  - inskrypcję: „ DONUM  ARCHIEPISKOPI  ERWIN  JOSEF  ENDER  NUNTIUS APOSTOLICUS  A. D. 2022” CZYLI: „ Dar arcybiskupa Erwina Josefa Endera, nuncjusza apostolskiego. Roku Pańskiego 2022”[22]

Średni dzwon waży 290 kg, jego średnica to 78 cm, a ton muzyczny to „C”.  Jego korona jest również sześcioramienna o ramionach bez zdobień, z kluczem. Górna część płaszcza (szyja ) ozdobiona ornamentem stylizowanym na grona winorośli, od góry zamkniętym półwałkiem. Pod inskrypcją trzy półwałki, w tym dwa pogrubione, na wieńcu – kolejny pogrubiony półwałek. . [23]

W środkowej części płaszcza umieszczono plakietę z wizerunkiem  Marii Śnieżnej z Góry Iglicznej, a pod nią – inskrypcję w czterech wersach, o treści: „HEILIGE  MARIA,  MUTTER  UND  KÖNIGIN  VON  MARIA  SCHNEE,  DU  URSACHE  UNSERER  FREUNDE,  BITTE  FÜR  UNS, czyli: „Święta Maryjo, Matko i Królowo z Marii Śnieżnej, Przyczyno naszej Radości, proś za nami”.[24]

N/z: u góry fragment płaszcza dzwonu z plakietą i inskrypcją, u dołu dla porownania - wizerunek Marii Śnieżnej w: https://www.facebook.com/permalink.php/?story_fbid=122126778218470476&id=61564114280536

Po przeciwległej stronie płaszcza  (rewersie ) umieszczono, podobnie jak na dużym dzwonie, wizerunek herbu biskupiego ks. abpa. Josefa Endera a poniżej plakiety  - inskrypcję w trzech wersach: „ GOTT  IST  ES,  DER  DURCH  UNS  MAHNT. WIR  BITTEN  AN  CHRISTI  STATT:  LASST  EUCH  MIT  GOTT VERSÖHNEN!  ( 2 KOR 5,20 ), czyli: „Bóg jest tym, który przez nas udziela napomnień. W imię Chrystusa prosimy: pojednajcie się z bogiem! [25]

Najmniejszy z dzwonów waży 220 kg, jego średnica wynosi 70 cm, a ton brzmienia to „D”. Podobnie jak u poprzednio omówionych dzwonów, jego korona jest również sześcioramienna o ramionach bez zdobień, z kluczem. Górna część płaszcza (szyja ) ozdobiona ornamentem stylizowanym na grona winorośli, od góry zamkniętym półwałkiem. Pod inskrypcją trzy półwałki, w tym dwa pogrubione, na wieńcu – kolejny pogrubiony półwałek.[26]

Na awersie, w środkowej części płaszcza umieszczono plakietę z wizerunkiem św. Józefa z Jezusem, a pod nim inskrypcję w języku polskim: „ŚWIĘTY  JÓZEFE  OPIEKUNIE  KOŚCIOŁA  ŚWIĘTEGO, MÓDL SIĘ ZA NAMI”[27] 

Po przeciwległej stronie płaszcza  (rewersie ) umieszczono, podobnie jak na dużym i średnim dzwonie, wizerunek herbu biskupiego ks. abpa. Josefa Endera a poniżej plakiety  - inskrypcję w języku polskim:  CHRYSTUS  NASZYM POJEDNANIEM”[28]

Zanim dzwony zostały zawieszone, trzeba było dokonać precyzyjnych pomiarów, żeby zawiesić je bezbłędnie.

Potem można było przystąpić do operacji wynoszenia dzwonów na wieżę.

Dzwon trzeba było w trakcie podnoszenia uchronić przed rozkołysaniem. Ważna była stabilna i precyzyjna praca operatora dźwigu.

N/z.poniżej:  Kolejna faza wynoszenia dzwonu, tu – średniego dzwonu z odwołaniem do Matki Boskiej Śnieżnej”

Na kolejnym zdjęciu: chyba jeden z trudniejszych momentów operacji wynoszenia dzwonu. Trzeba dokonać obrotu ramienia dźwigu w kierunku okna w wieży, chroniąc jednocześnie dzwon przed rozkołysaniem, aby nie doszło do uszkodzenia wieży lub dzwonu. 

Uff!  Już prawie na miejscu. Za chwilę wprawne ręce przechwycą dzwon i ustawią go we właściwym miejscu.

I już dwa dzwony w swoim nowym domu! Teraz czas na wyniesienie trzeciego.

Choć dzwony już na dzwonnicy, to jeszcze nieme, bo ich bijaki, czyli serca, które nadają im głos, jeszcze na dole czekają na transport.

Dzwony, którym poświęciliśmy tyle uwagi odlane zostały w 2022 r.  w jednej z najstarszych w Polsce, bo powstałej w 1808 r., ludwisarni Felczyńskich w Taciszowie. Mamy nadzieję, że po wieczne czasy obwieszczać będą światu  zarówno radosne, jak i czasem, co przecież nieuniknione,  smutne wieści, że nie spotka ich już nigdy smutny los ich starszych braci.